I pored brojnih društvenih, političkih, ekonomskih i drugih problema s kojima se građani Jugoistočne Evrope svakodnevno suočavaju, sve što je povezano s LGBTIQ+ populacijom i dalje predstavlja naročito osjetljivu temu za javno mnjenje ovih država. Imajući to u vidu, analitičari Debunk.org-a su analizirali sadržaj povezan s LGBTIQ+ pravima i objavljen u različitim grupama i stranicama na Fejsbuku iz Crne Gore, Srbije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske, i pronašli gotovo 400 primjera lažnih ili pogrešnih informacija objavljenih na 365 različitih naloga.
Radovan Ognjenović i Daniela Vukčević, analitičari Debunk.org-a
UVOD
Iako je antidiskriminacijsko i zakonodavstvo koje štiti prava LGBTIQ+ osoba u četiri analizirane države Jugoistočne Evrope na visokom nivou, stepen javnog prihvatanja netradicionalnih seksualnih orijentacija je i dalje na niskom nivou. Anti-LGBTIQ+ stavove velikog broja građana u državama Balkana u kontinuitetu pothranjuju istaknuti članovi desničarskih partija, kao i najvećih crkvenih organizacija, koje, iako je riječ o državama koje su nominalno sekularne, i dalje igraju značajnu ulogu u društvenom i političkom životu njihovih građana.
Njihova retorika, intenzivno promovisana na društvenim mrežama od strane samih aktera ili onih koji njihove poruke šire, najčešće targetira LGBTIQ+ pokret kao nešto što je neprirodno i strano tradicionalnim društvima ovog regiona, fenomen koji je „uvezen“ sa Zapada i „nametnut“ ovim državama od strane promotera iz Evropske unije, Sjedinjenih Američkih Država, NATO-a i sl. Kao što ova analiza pokazuje i detaljnije objašnjava, česte su tvrdnje da LGBTIQ+ populacija radi na organizovan način i ima određene ciljeve koje žele da postignu, a koji su usmjereni direktno protiv tradicionalnih porodičnih vrijednosti, Crkve, „normalnog“ podizanja djece, itd.
Kako bi promovisali takve stavove, pojedinci se ne libe ni da insceniraju događaje ili jednostavno izmisle priče koje idu u prilog njihovom narativu. Savršena ilustracija ovoga je i slučaj „sestre Milke“ u Srbiji iz 2022. Naime, u video klipu koji je kreirao i podijelio jedan desničarski politički aktivista, žena, koja tvrdi da je srpskog porijekla, ali živi i radi u Njemačkoj, priča o svom „iskustvu“ s navodnom kaznom koju je dobila zbog odbijanja da sina obuče u garderobu za djevojčice, a što je zahtijevalo Ministarstvo obrazovanja Njemačke. Nakon ovakvog iskustva, Milka je navodno odlučila da se vrati u Srbiju gdje izražava svoju podršku ljudima koji se bore protiv organizacije parade ponosa u Beogradu. Ovaj je video brzo raskrinkan, ali je, posebno zahvaljujući tajmingu - objavljen je približno mjesec dana prije parade - i dalje privukao značajan broj reakcija na društvenim mrežama.
Sve ovo ipak ne znači da se situacija u vezi sa zaštitom LGBTIQ+ prava ne poboljšava. U posljednjem izvještaju za 2022, u kom se analizira nivo poštovanja LGBTIQ+ prava (Rainbow Map and Index) organizacija ILGA-Europe, koja okuplja više od 600 nevladinih udruženja iz Evrope i Azije, Crnu Goru je klasifikovala kao najbolju po učinku u Centralnoj i Istočnoj Evropi prema nivou poštovanja ljudskih prava LGBTIQ+ populacije. Sa rezultatom od 63% na skali jednakosti, Crna Gora je pretekla i nekoliko zapadnoevropskih demokratija. S druge strane, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Srbija su, pojedinačno, ostvarile stepene od 45%, 38%, i 37%.
Crna Gora je zaista značajno napredovala od 2013, kada je organizovana prva crnogorska parada ponosa u primorskom gradu Budvi. Približno 30 učesnika čuvalo je više od 400 policajaca jer se nasuprot njih okupilo oko 1000 ljudi koji su se protivili održavanju parade, a neki od njih su čak učesnike Parade gađali kamenjem i jajima. Kasnije šetnje su nailazile na značajno manje javnog protivljenja - te je, primjera radi, u 2022. deseta parada ponosa u Podgorici održana mirno, bez incidenata.
U 2020, tijesna većina u Skupštini Crne Gore (42 od 81 poslanika) glasala je za usvajanje zakonodavstva koje je omogućilo istopolnim parovima da registruju svoju partnersku zajednicu. Crna Gora je tako postala prva zemlja kandidatkinja za članstvo u Evropskoj uniji koja je usvojila takav zakon, ranije i od pojedinih punopravnih članica Unije. Godinu kasnije vjenčao se i prvi istopolni par, dok je godinu nakon toga, NVO iz Podgorice LGBT Forum Progres pokrenula tužbu protiv Crne Gore jer država ne dozvoljava svojim građanima, istopolnim parovima koji su se vjenčali u inostranstvu, da registruju svoje partnerstvo u Crnoj Gori iako je sva potrebna legislativa za to usvojena prije nekoliko godina.
Pored svih problema u primjeni, zakonski okvir u Crnoj Gori je i dalje korak ispred u poređenju sa svakodnevnim, društvenim okolnostima u kojima članovi LGBTIQ+ žive. Izvještaj koji se bavio različitim oblicima i nivoima diskriminacije [o1] pokazao je da postoji značajan nivo nerazumijevanja i socijalne distance prema seksualnim manjinama.
Prvo krštenje transrodne osobe, koja tada još nije prošla kroz cio proces tranzicije, održano je krajem 2019. u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Podgorici i, na trenutak, probudilo nade da će crkva promijeniti stavove prema LGBTIQ+ osobama. Međutim, te nade nijesu dugo potrajale. Srpska pravoslavna crkva – u manjoj mjeri u Crnoj Gori, a u većoj u Srbiji i Republici Srpskoj – bila je uključena u anti-LGBTIQ+ kampanju i kampanju protiv održavanja parade ponosa nekoliko mjeseci prije početka tzv. Litija za spas tradicionalne porodice, kao i za spasenje Srbije, koje su u suštini bili protesti protiv Europrajda najavljenog za 17. septembar u Beogradu.
Srbija se nalazi u specifičnoj situaciji kada je u pitanju nivo poštovanja prava seksualnih manjina. Naime, Ana Brnabić, premijerka Srbije – nominalno najmoćnija osoba na političkoj sceni države i članica Srpske napredne stranke (SNS), partije koja je na posljednjim izborima odnijela ubjedljivu pobjedu – je žena koja pripada LGBTIQ+ populaciji. U toku 2019. ona je postala i prva LGBTIQ+ liderka koji je dobila dijete sa partnerkom u toku mandata.
Međutim, anti-LGBTIQ+ stavovi se mogu čuti i iz premijerkine partije i od strane njihovih koalicionih partnera. Nadalje, legislativa usvojena u toku mandata njene vlade suštinski zabranjuje homoseksualnim parovima u Srbiji da imaju dijete. Ovo je izazvalo nezadovoljstvo u liberalnim društvenim krugovima u zemlji i dovelo do toga da je nekoliko organizacija građanskog društva podnijelo prigovore kojim zahtijevaju da se ovi zakoni ili odbace ili izmijene.
Iako je Beograd za organizovanje Europrajda aplicirao 2019, prilažući uz prijavu i pismo podrške Predsjednika vlade, pripreme za održavanje parade nijesu išle glatko. Negativni sentimenti povodom organizovanja parade, inicirani nastupima velikodostojnika Srpske pravoslavne crkve i anti-LGBTIQ+ litijama, a potom podgrijavani izjavama konzervativnih političara, na kraju su doprinijeli tome da vlasti Srbije zvanično zabrane paradu, pod izgovorom brige za bezbjednost učesnika Europrajda i komplikovane situacije u državi.
Na kraju je Europrajd održan, na kraćoj ruti nego što je bilo planirano u početku, i bez većih incidenata ili negativnih posljedica, ali je ostala zabrinutost zbog pravne i političke nesigurnosti povezane s njegovim organizovanjem.
Preostale dvije analizirane države, Hrvatska i Bosna i Hercegovina zaostaju u poređenju s Crnom Gorom po nivou usklađenosti zakonskih rješenja povezanih s pravima seksualnih manjina, čak iako Hrvatska, za razliku od Crne Gore, istopolnim parovima dozvoljava usvajanje djece.
Iako je Hrvatska u međuvremenu odobrila registrovanje partnerstava osoba istog pola, ovaj put je bio dugačak. U 2013. je organizovan referendum o uključivanju definicije braka kao zajednice muškarca i žene u Ustav, što je značajna većina onih koji su glasali podržala. Podršku ovoj definiciji i izmjenama Ustava su sve vrijeme snažno davali brojni značajni politički i društveni faktori u zemlji, uključujući i Hrvatsku demokratsku zajednicu (HDZ), najsnažniju političku partiju, kao i katoličku crkvu, koja ima veliki uticaj u zemlji.
Glavni grad Bosne i Hercegovine, Sarajevo, je 2019. po prvi put postao organizator parade ponosa. Zabilježen je jedan broj napada na pripadnike seksualnih manjina i incidenata na događajima posvećenim LGBTIQ+ pravima, ali ipak, i u ovoj se državi stavovi o LGBTIQ osobama mijenjaju nabolje. Međutim, istopolna domaćinstva nemaju prava na pravnu zaštitu kakvu imaju heteroseksualni parovi.
REZIME
Tokom protekle godine, pronađeno je više od 370 primjera anti-LGBTIQ+ sadržaja, na 365 Fejsbuk grupa i stranica. Iako je analiza obuhvatila sadržaje objavljene tokom cijele 2022, najviše objava je zabilježeno u par mjeseci uoči Europrajda. Približno 75 posto upitnog sadržaja objavljeno je dva mjeseca prije i poslije parade.
Ovaj su sadržaj dijelili nekredibilni mediji i njihovi kanali na društvenim mrežama, kao i političke partije, najčešće desničarske, u Srbiji (Zavetnici, Dveri i Srpska radikalna stranka), neki doktori medicine (Borislav Antonijević, Jovana Stojković), određene vjerske vođe, kao i pojedinci. Antidiskriminatorno zakonodavstvo sprječava medije da se uključe u eksplicitnu promociju anti- LGBTIQ+ retorike.
ANALIZA SADRŽAJA
Diskriminatorna retorika
Analizirajući prethodno navedeni sadržaj koji promoviše anti-LGBTIQ+ retoriku, analitičari Debunk.org-a su identifikovali nekoliko primjera specifičnih jezičkih formulacija korišćenih kako bi se dalje produbili anti-LGBTIQ+ sentimenti koje veliki dio populacije koja govori bosanskim/crnogorskim/hrvatskim/srpskim jezikom i dalje dijeli.
Jedan od širokorasprostranjenih termina je i izraz „homoseksualizam“, kojim se ima za cilj evociranje negativnih emocija kod šire publike. Ovaj se izraz često koristi kad autori pojedinih postova žele implicirati kako je u pitanju ideologija koja je strana regionu Balkana, a pokret za prava LGBTIQ+ osoba pokušava da je agresivno nametne opštoj populaciji, iz različitih razloga propisanih njihovom navodnom agendom.
Nadalje, u saglasnosti s raznim izjavama konzervativnih političara Centralne i Istočne Evrope, autori različitih anti-LGBTIQ+ postova u virtuelnom prostoru Balkana vole da impliciraju da postoji određena „LGBTIQ+ ideologija“. Oni najčešće žele da ubijede čitaoce kako svi ljudi netradicionalne seksualne orijentacije formiraju jedan monolitni ideološki blok, i pridržavaju se strogo određenog seta pravila, s namjerom da ga šire po svijetu.
U saglasju s već opisanim primjerima objava koje šire negativne emocije i anti-LGBTIQ+ retoriku su i priče koje impliciraju postojanje moćnog „LGBTIQ+ lobija“. Autori lažnog ili obmanjujućeg sadržaja na ovu temu pokušavaju da promovišu vjerovanje kako članovi ovog navodnog lobija infiltriraju društvene i političke arene u državama cijelog svijeta, kako bi ostvarili svoje zlokobne naume.
Komentari
Većinu problematičnog sadržaja proizvode korisnici društvenih mreža. Čak i mediji poznati po širenju dezinformacija najčešće izbjegavaju objave koje direktno diskriminišu ijednu manjinu, uključujući i one seksualne. Čak i kada to čine, rade to na posredan način - primjera radi, hvaleći legislativu koja u Rusiji zabranjuje promociju 'LGBTIQ+ ideologiju'.
Za razliku od medija, kao i sadržaja proizvedenog na društvenim mrežama, a koji moraju biti u skladu s Fejsbukovim pravilima i nadziru ih različite fakt-čeking organizacije, komentari su često nefiltrirani. Poruke koje se šalju putem objava se u komentarima ponavljaju u sirovoj, neobrađenoj formi. Čak i kada je objava neutralna ili afirmativna po pitanju seksualnih manjima i njihove slobode da uživaju svoja prava, komentari nerijetko uključuju fraze koje se po aktuelnoj legislativi obuhvaćenih zemalja mogu podvesti pod govor mržnje, ponekad i sa direktnim pozivima na nasilje usmjereno ka pripadnicima LGBTIQ+ populacije.
Čak i teme poput jednakosti polova, koje nijesu usko povezane sa pravima seksualnih manjina, se često pogrešno tumače i odbijaju kao dio agende „svjetskih globalista i satanista“, osmišljene da bi se „rodna ideologija“ nametnula tradicionalnim društvima na Balkanu.
I vijest o kažnjavanju hrvatskog vojnog oficira zbog upotrebe neprikladnih kvalifikacija na račun seksualnih manjina je proizvela dodatan govor mržnje.
Koliko je ovaj problem rasprostranjen ilustruje i to da je u Crnoj Gori lokalna NVO LGBT Forum Progres u toku jedne nedjelje oktobra 2022. podnijela policiji više od 200 prijava zbog neprikladnog sadržaja.
UČESTALI MOTIVI I IZVORI ANTI-LGBTIQ+ KOMUNIKACIJA
Učestali motivi
Nekoliko učestalih motiva i priča u vezi s ovom temom se izdvojilo tokom detaljnije analize različitih primjeraka anti-LGBTIQ+ sadržaja koji su objavljeni tokom 2022. širom društvenomedijskog prostora na teritoriji bivše SFR Jugoslavije.
Među njima je i više puta ponovljena tvrdnja da pokret za zaštitu LGBTIQ+ prava, uključujući i organizatore parada ponosa na Balkanu, ima jedan centralni cilj: rušenje koncepta tradicionalne porodice i uništenje porodičnih vrijednosti.
Ovaj narativ su usvojili i dijelili pojedini akteri s desnog kraja političkog spektra u balkanskim zemljama, kao i predstavnici vjerskih organizacija. Važnost ujedinjenja u cilju „spasa porodice“ od negativnog uticaja LGBTIQ+ osoba koje paradiraju ulicom je, čak, bila jedna od ključnih poruka niza anti-LGBTIQ+ skupova u Srbiji na ljeto 2022, koji su intenzivno promovisani od strane Srpske pravoslavne crkve kao „Litije za spas tradicionalne porodice“.
U bliskoj vezi s gorenavedenim motivom zaštite tradicionalne porodice od navodnog negativnog uticaja LGBTIQ+pravaškog pokreta je i takođe često susrijetan motiv potrebe za zaštitom djece. Kao što primjer ispod pokazuju, pojedini kreatori sadržaja se nijesu suzdržavali od izmišljanja priča o organizatorima parade ponosa i ostalim LGBTIQ+ aktivistima, navodeći da oni „dolaze po našu djecu“, čime se dalje doprinijelo cvjetanju homofobije u ovom regionu.
Određeni drugi kreatori manipulativnog sadržaja na društvenim mrežama su se odlučili za iskorištavanje kolektivne traume izazvane posljedicama što ih je pandemija COVID-19 ostavila na savremeno društvo. Svoj fokus su stavili na globalnu epidemiju majmunskih boginja koja je izbila 2022, opisujući ih kao oboljenje kojom se mogu zaraziti isključivo LGBTIQ+ osobe.
Ako bismo primijenili njihovu logiku, to bi značilo da organizacija bilo kakve parade ponosa ili sličnog okupljanja LGBTIQ+ osoba znači stavljanje opšte populacije u rizik od potencijalne nove epidemije. Kao što bi neke grupe i stranice željele da njihova publika vjeruje – izazivanje nove epidemije i korišćenje iste kao izgovora da se nova ograničenja nametnu cjelokupnom stanovništvu je upravo i plan koji vlada želi da sprovede u djelo.
Konačno, još jedan ponavljajući narativ među objavama povezanim s beogradskim Europrajdom iz 2022. ticao se navodne nelegalnosti organizacije navedenog događaja. Autori ovakvih objava su tvrdili kako se samim održavanjem ovog događaja ozbiljno krše zakoni Srbije, i nazivali ga izvjesnim državnim udarom i/ili dokazom da se današnja Srbija nalazi pod okupacijom od strane drugih, uticajnijih zemalja.
Tajming svega navedenog se savršeno poklopio s određenim značajnim događajima u evropskoj politici koji su se dogodili tokom 2022, a koji su doveli do daljeg promovisanja anti-LGBTIQ+ retorike unutar određenih populacionih grupacija. Naime, krajem 2022. je ruska vlada usvojila zakon o zabrani „LGBTIQ+ propagande“, kojim se uskraćuju prava na bilo kakav vid javnog iskazivanja ne-heteroseksualnih veza. Autori ovog zakonskog rješenja navode kako su javna prikazivanja LGBTIQ+ stila života jedan vid „hibridnog oružja“ usmjerenog protiv ruske tradicije – i, stoga, ne čudi što je usvajanje navedenog zakona s radošću dočekano od strane konzervativnih desničarskih krugova širom Balkana, naročito onih koji su tradicionalno pro-ruski nastrojeni.
Još jedan važan politički događaj koji je naišao na dobar odjek među konzervativnim kreatorima sadržaja je uspjeh krajnje desnice na parlamentarnim izborima u Italiji, septembra 2022, koji je doveo do toga da Đorđa Meloni postane nova premijerka. Njen govor o porodici koja je pod napadom od strane, između ostalog, i pokreta za promociju LGBTIQ+ prava, podijeljen je mnogo puta i susreo se s pohvalama od strane balkanske desno-naginjuće publike.
Tokom 2022, desno-orijentisane Fejsbuk grupe i stranice iz Jugoistočne Evrope takođe nijesu propuštale prilike da pošalju poruke podrške raznim dešavanjima koja su se ticala usvajanja i sprovođenja anti-LGBTIQ+ legislative u Poljskoj i Mađarskoj – državama članicama Evropske unije koje se često nalaze na meti kritika Brisela usljed pogoršanja stanja u oblasti vladavine prava.
Izvori anti-LGBTIQ+ sadržaja
ZAKLJUČCI
Postojanje pravnog osnova za uživanje određenih prava i mogućnost da se ista zapravo praktikuju u realnom svijetu predstavljaju dvije potpuno različite priče. Legislativa povezana s LGBTIQ+ pravima na prostoru Balkana, uprkos tome što nije na nivou određenih drugih djelova svijeta, ipak je značajno uznapredovala od kraja 20. vijeka, kada su, u pojedinim zemljama ove regije, homoseksualni odnosi bili zakonom zabranjeni.
U Hrvatskoj i Crnoj Gori dozvoljena su istopolna partnerstva, čime se garantuju suštinski ista prava kao i bračnim parovima, dok u Hrvatskoj istopolni parovi mogu takođe i usvajati djecu. Iako je značaj kvalitetnog pravnog okvira neupitan, društvene okolnosti su često takve da tjeraju pripadnike seksualnih manjina da se plaše praktikovanja svojih zakonski zagarantovanih prava, zbog potencijalnog odbijanja od strane porodice, prijatelja i cijelog društva, što se očitava i u sadržaju o LGBTIQ+ osobama koji se objavljuje na društvenim medijima.
Informativni portali, među njima i neki s dokazanom istorijom dijeljenja dezinformacija, teže da se suzdržavaju od širenja sadržaja usmjerenog protiv seksualnih manjina, najvjerovatnije usljed straha od mogućih pravnih posljedica, s obzirom na to da je diskriminacija na osnovu seksualne orijentacije zabranjena. Samo je mali dio problematičnog sadržaja u vezi LGBTIQ+ populacije podijeljen od strane informativnih portala.
Anti-LGBTIQ+ sadržaj o seksualnim manjinama je predominantno kreiran od strane pojedinaca ili Fejsbuk stranica, ali se često širi posredstvom uticajnih ljudi – političara, doktora medicine, vjerskih vođa, i obratno. Ovakav sadržaj se rijetko kad prezentuje kao eksplicitno anti-LGBTIQ+ sadržaj, a češće se skriva ispod vela „brige o tradicionalnoj porodici“ i „borbe za tradicionalne vrijednosti“.
Pojedine poruke koje se ponavljaju su otkrivene na analiziranim Fejsbuk grupama i stranicama, uključujući i onu da pokret za promociju LGBTIQ+ prava ima jedan osnovni cilj što stoji u pozadini svih aktivnosti koje taj pokret sprovodi: rušenje koncepta tradicionalne porodice i zatiranje porodičnih vrijednosti. Dalje, blisko povezana s prethodno navedenom porukom je i ona često ponavljana o potrebi da se djeca zaštite od promotera LGBTIQ+ prava. Dodatno, epidemija majmunskih boginja iz 2022. je korištena da se ovo oboljenje opiše kao bolest koju isključivo širi LGBTIQ+ populacija, i stoga je korištena da se parade ponosa i slični događaji predstave kao rizik po javno zdravlje. Konačno, mnogo objava u vezi s beogradskim Europrajdom iz 2022. je naglasak stavilo na navodnu nelegalnost održavanja tog događaja. Povrh svega, pronađeni su brojni primjeri specifične terminologije koja je korištena za dalje produbljivanje anti-LGBTIQ+ sentimenta širom Balkana, uključujući i upotrebu sugestivnih izraza, poput „homoseksualizma“, „LGBTIQ+ lobija“ i „LGBTIQ+ ideologije“.
Kada je riječ o sadržaju na društvenim mrežama, činjenica da je kontrolisan od strane nezavisnih fakt-čekera vodi do toga da objave budu označene kao „lažan ili obmanjujuć sadržaj s nedostajućim konktekstom“, ali ovo ne sprečava pristrasnost ili govor mržnje, naročito u komentarima. Na kraju, pojedini nalozi, čak i kada dijele sadržaj koji afirmativno govori o LGBTIQ+ zajednici, ne uspijevaju moderirati sekciju za komentare, što za rezultat ima korištenje uvredljivog jezika i, u najozbiljnijim slučajevima, otvorene pozive na upotrebu nasilja.
Ova analiza je sprovedena u okviru projekta koji finansira Savezna Vlada Nemačke.