Podczas przeglądania wiadomości na dowolnej platformie mediów społecznościowych nie trudno natknąć się na memy. Obrazki albo kadry ze znanych filmów z dopisanymi żartami zazwyczaj są tworzone przez osoby niemające złych intencji. Jak wskazuje jednak analiza DebunkEU.org, memy mogą stać się również narzędziem rozprzestrzeniania dezinformacji, jak miało to miejsce w przypadku koronawirusa COVID-19. Również i w tej formie atakowano szczepionki i inne środki mające na celu powstrzymanie pandemii, oskarżano media o rozpowszechnianie fałszywych informacji i wspierano teorie spiskowe.
Dlaczego memy mogą stanowić zagrożenie?
Według wielu badań, informacje wizualne są odbierane przez ludzki mózg znacznie szybciej niż tekstowe. To właśnie sprawia, że obrazy są bardziej popularne, a ponadto użytkownikom coraz rzadziej chce się czytać długie posty, np. na Facebooku. Memy są jeszcze bardziej skuteczne, ponieważ zazwyczaj bazują na dobrze znanych, rozpoznawalnych obrazkach. Po dodaniu sarkastycznego żartu napisanego pogrubioną czcionką, mem może szybko zmienić się z satyry w skuteczne narzędzie do rozpowszechniania mylących informacji.
Wizualne treści prezentują uproszczone komunikaty, pomijając fakty i wzmacniając reakcję emocjonalną odbiorcy (np. złość lub strach), dzięki czemu wywierają silniejszy wpływ pozostawiając trwały ślad w pamięci. Ponadto, ze względu na dostępność narzędzi do fotoedycji, memy można łatwo dostosować do różnych odbiorców. Popularne żarty zazwyczaj tłumaczone są na kilka języków lub też za pomocą różnych wizualizacji rozpowszechniają podobne komunikaty. Czyni je to jeszcze bardziej dostępnymi i zrozumiałymi dla szerszej publiczności.
Szczepionki są niebezpieczne... a nawet śmiertelne
COVID-19 zachęcił ruch antyszczepionkowy do jeszcze bardziej aktywnego działania, a nadzwyczajna sytuacja związana z pandemią sprawiła, że większa część społeczeństwa stała się bardziej narażona na fałszywe informacje. Jeśli chodzi o memy, najszerzej rozprzestrzeniały się te wymierzone w szczepionkę przeciwko COVID-19, program szczepień i inne środki powstrzymywania pandemii (np. maseczki, kwarantanna). Znaczny wzrost tej formy dezinformacji nastąpił w IV kwartale 2020 roku i był spowodowanym rozpoczęciem procesu szczepień.
Choć niektóre z memów można uznać za humorystyczne, gdyż często odwołują się do obrazów popkultury, nie oznacza to, że nie mogą jednocześnie wprowadzać w błąd. Takie obrazki mogą np. wyolbrzymiać skutki szczepionek, zwiększać obawy co do ich bezpieczeństwa, szerzyć popularny przekaz o tym, że firmy farmaceutyczne nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za swój produkt. W rezultacie tego typu memy wywołują negatywne emocje, takie jak strach czy lęk, zwiększając nieufność do nauki i medycyny.
W memach pojawia się również tendencja do powtarzania jeszcze bardziej przerażającego przekazu, według którego szczepionki mają być środkiem do depopulacji ludzkości. Komunikat o rzekomym śmiertelnym zagrożeniu wzmacniany jest przez wykorzystanie zastraszających obrazów, przedstawiających np. sceny z wojen czy innych tragedii z przeszłości.
Memy antyszczepionkowe mogą mieć bardzo negatywny wpływ na decyzję ludzi odnośnie przyjmowania szczepionek, dlatego tak ważne jest obalanie mylących informacji.
Media wyolbrzymiają zagrożenie związane z COVID-19
Kolejnym celem wprowadzających w błąd memów na temat koronawirusa stały się media głównego nurtu. Negatywne informacje na ich temat, podobnie jak w przypadku narracji antyszczepionkowych, krążyły jeszcze przed pandemią COVID-19. W kontekście zmagań z pandemią COVID-19 narracje te zostały jednak jeszcze bardziej wzmocnione. Agencje informacyjne oskarżono o przedstawianie fałszywych wiadomości, oszukiwanie społeczeństwa czy wyolbrzymianie zagrożenia wirusem po to, aby służyć rządowi, firmom farmaceutycznym lub potężnym organizacjom, które chcą czerpać zyski z pandemii.
Wzmożona nieufność do mediów głównego nurtu stwarza sprzyjające warunki dla wzrostu popularności źródeł antysystemowych, jak różnego rodzaju blogi internetowe czy strony w mediach społecznościowych, które mogą rozpowszechniać sfabrykowane lub zmanipulowane informacje o pandemii. Utrata społecznego zaufania do oficjalnych źródeł utrudnia działania informacyjne podejmowane w celu powstrzymania pandemii, a niedocenianie zagrożeń wymusza konieczność podejmowania większych restrykcji przeciwko COVID-19 przez rządy.
Teorie spiskowe w obrazkach
Ogólnoświatowa pandemia stała się bodźcem także dla rozwoju i rozpowszechniania teorii spiskowych. Celem stały się wpływowe osoby, takie jak Bill Gates, George Soros, Henry Kissinger, którzy przedstawiani są jako mizantropi dążący do kontrolowania lub depopulacji ludzkości. Co więcej, w teoriach spiskowych dotyczących COVID-19 powszechnie zaprzecza się naturalnemu pochodzeniu koronawirusa, twierdząc, że został on stworzony w laboratorium.
Czytając ten raport możesz pomyśleć: „Cóż, nigdy nie uwierzyłbym, że Bill Gates chce nam wszystkim wszczepić mikroprocesor”. Dlaczego więc podobne wiadomości tak łatwo się rozprzestrzeniają? W teoriach spiskowych często pojawiają się twierdzenia próbujące wyjaśnić złożone i niepokojące wydarzenia poprzez rzekome wykrywanie wzorów oraz na pozór przekonujące wnioskowanie przyczynowo-skutkowe. Teorie te są psychologicznie atrakcyjne, ponieważ są zazwyczaj lepiej przyswajalne niż prawda i mogą stać się mechanizmem radzenia sobie z trudną sytuacją, szczególnie w tak ekstremalnych i niepewnych okolicznościach jak lockdown.
W rezultacie podczas pandemii teorie spiskowe rozprzestrzeniają się jeszcze szybciej. Nie trzeba dodawać, że stanowią one wielkie zagrożenie nie tylko dla jednostek, które w nie wierzą, ale też dla pozostałej części społeczeństwa, w związku z powodowaną przez nie polaryzacją, zwiększeniem niepokoju oraz wzrostem nieufności do nauki i instytucji rządowych.
Wojny szczepionkowe
Od początku pandemii skuteczne przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się koronawirusa traktowane było jako świadectwo dobrej kondycji państwa i jego systemu opieki zdrowotnej. Opracowanie szczepionki przeciwko COVID-19 było celem wielu krajów, przy okazji stając się potężnym instrumentem politycznym. Kwestia ta poruszana była w memach odwołujących się do napięcia geopolitycznego i rywalizacji między krajami oraz producentami szczepionek.
Wielu politologów i urzędników w Europie i USA wyraziło negatywną opinię na temat rosyjskiej szczepionki Sputnik V, ostrzegając, że Rosja jest gotowa wykorzystać ją jako narzędzie polityczne do manipulowania innymi państwami. Memy sarkastycznie przedstawiały prezydenta Władimira Putina jako „zbawcę” i podkreślały niezadowolenia z działań Rosji, a także zawierały krytykę tych krajów europejskich, które zdecydowały się na zakup Sputnika V.
Negatywne wiadomości generowane były również przeciwko zachodnim producentom szczepionek. Krytykowano Zachód między innymi za wykorzystywanie zależności energetycznej państw w celu wywierania na nie presji, aby nie kupowały Sputnika V.
Do sporządzenia analizy specjaliści Debunk.org przejrzeli 119 memów zawierających dezino dotyczących COVID-19, opublikowanych w 26 grupach lub stronach na Facebooku, które zostały zamieszczone w okresie od 17 marca 2020 do 15 marca 2021 roku.
Analitycy Debunk.org korzystają z wielu narzędzi do tworzenia raportów, m.in.:
Platformy analitycznej Debunk.org,
CrowdTangle – narzędzia Facebooka, które śledzi interakcje na publiczne treści pochodzące ze stron i grup na Facebooku oraz zweryfikowanych profili na Instagramie,
Truly Media – platformy współpracy stworzonej, aby wspierać dziennikarzy w weryfikacji treści cyfrowych,
TruthNest – platformy do analizy danych na Twitterze.